Մարտի 8-ին ծնվել է հայ մեծ լեզվաբան Հրաչյա Աճառյանը: Համարը նվիրվում է նրան։
Բովանդակություն

• Աճառյանի ընտանիքը
• Միականի
• Աճառյանի մասին
• Հուշեր Աճառյանից
• Բառերի և արտահայտությունների հետքերով

Ընտանիքս․ պատմում է Հրաչյա Աճառյանը

Մեծ հայրս՝ կօշկակար Յարութիւնը, ռոտոսթոցի էր: Ռոտոսթօն Մարմարա ծովու եւրոպական ափին վրայ գտնուող քաղաք մըն է: Մեծ հայրս Ռոտոսթոյէն գաղթած է Պոլիս եւ հաստատուած Սամաթիա թաղը: Անոր հինգ զաւակներէն երրորդը՝ Յակոբը՝ իմ հայրս է:
Հայրս կՙամուսնանայ Ընծայ Քեմհաճեանի հետ, որ Նարլը-Գաբու թաղէն էր: Ան նախ տան-փեսայ կՙերթայ Քեմհաճանեաններուն տունը, յետոյ եռայարկ տուն մը կը գնէ Սամաթիայի Նոր թաղը ու կնոջը հետ կը փոխադրուի հոն:
Դրացուհիները կՙըսեն մօրս, թե այդ տունը սատանայ կայ, հոն բնակողները խեղդուած կը մեռնին: Հայրս կը հանդարտեցնէ կինը.
-Ես ատ սատանաները կը բռնեմ:
Կՙերթայ, քանի մը հատ ակնատ կը գնէ եւ ննջարանի քովի սրահին մէջ կը շարէ: Գիշերը, ծնողներուս անկողին մտնելէն մը վայրկեան ետք, կը լսուի ակնատի դուռին աղմուկը: Հայրս կՙերթայ նայելու եւ ձայն կու տայ մորս.
– Եկուր տե՛ս, սաատանաներէն մէկը բռնեցի:
Մինչեւ կէս գիշեր տասնեակ մը մուկ կը բռնուի: Յաջորդ գիշերները՝ նոյնպէս: Սատանաներու պատմութունը վերջ կը գտնէ:
Տունը ունէր ախոռ եւ պարտէզ: Հայրս ախոռը վերածեց խանութի. պարտէզն էլ նախ փրկեց վտանգէ, յետոյ ալ վերածեց բացառիկ մրգաստանի մը:
Պատմութիւնը հետեւեալն է.
Հայրս կը նկատէ որ ծիրանները չհասունցած կը թափին: Օր մը յատուկ ուշադրութիւն կՙընե եւ կը տեսնէ թէ կանաչ ճանճ մըն է պտուղներու հիւանդութեան պատճառը: Կՙառաջարկէ դրացիներուն, որ միասին աշխատին ճանճերը ոչնչացնելու: Անոնք կՙըսեն թե ժամանակ չունին ճանճորսութեամբ զբաղվելու.
-Պարապ մարդու գործ է ատիկա:
Հայրս բարակ շղարշ մը կՙառնէ, որոշ մեծութեամբ կը կտրէ մկրատով եւ կը կապէ ծիրաններուն շուրջ: Ծիրանները կը փրկուին:
Ծիրանի ծառերեն զատ պարտէզին մէջ կային կեռասի, բալի, դեղձի, նուռի, թութի, թուզի, տանձի ծառեր: Թթենիներէն մէկը տնկուած էր իմ ծնած օրս՝ Երկուշաբթի 8 մարտ 1876-ին: Հետաքրքրական էր պատուաստւած ծառ մը, որ ուներ երեք ճիւղ՝ երեք տարբեր պտուղներով. առաջինը՝ դեղձ, երկրորդը՝ սալոր եւ երրորդը ծիրան:
Հայրս ունեցած է վեց զաւակ՝ չորս աղջիկ եւ երկու տղայ: Ես շարքին երրորդն եմ:
Իմ անունս անսովոր էր Պոլսեցիներուն համար: Կնքահայրս զայն զատած է մասնաւոր պարագաներու մէջ: Կնքահօրս տան փողոցը կը բնակէր Հրաչեայ աղա Մերկերեանը, որ պատուաւոր մարդ էր: Կնքահայրս, հաւանելով այդ անձը, կը հաւնի նաեւ անոր անունը եւ զայն կու տայ ինծի:
Իմ ծնունդս զուգատիպած է նշանաւոր թուականի մը. այդ տարի սպաննուած է սուլթան Ազիզը, խենթացած է սուլթան Մուրատը եւ գահ բարձրացած է սուլթան Համիտը:

ակնատ-թակարդ
բացառիկ-անսովոր, շատ գեղեցիկ
շղարշ-բարակ լաթ

Նյութը թվայնացրեց Գոհար Ալեքսանյանը
Աղբյուրը՝ Հրաչյա Աճառյան «Կյանքիս հուշերից»

Միականի․ պատմում է Հրաչյա Աճառյանը

Մէկ տարեկան եղած ատենս ծանր դժբախտութիւն մը պատահած է ինծի. կուրցած եմ:
Մայրս կը պատմէր.

-Ամառ էր, քեզ գրկած՝ պարտէզը կը պտտէի: Երկար ժամանակ արեւին նայեցար՝ աչքերդ կարմրեցան, սկսար
լալ։ Քանի մը օր անցաւ: Դուն կուրցած էիր, բան չէիր տեսներ: Պոլիս ֆրանսացի բժիշկ մը կար: Անոր տարինք
քեզ: Ամիսներով դարմանեց, բայց օգուտ մը չտեսանք: Աչքերդ գոց մնացին: Բժիշկը որոշեց բանալ աչքերդ եւ
սկսաւ ձախ աչքէդ: Խոշոր ճերմակ վէրք մը կար բիբիդ վրայ: Ֆրանսացին ըսաւ. «Ես այլեւս բան չեմ կրնար
ընել: Ուրի՛շ բժիշկի տարէք»:
Տարինք Ճելալեանին: Ան գրկեց քեզ, սիրեց, յետոյ բարկացած հարցուց․
-Ո՞վ է ասոր հայրը:
Հայրդ ըսաւ՝
-Ես եմ:
-Ինչո՞ւ առաջ չբերիր: Կուզես որ հիմա չբժշկե՞մ:
-Աղաչեցի, պաղատեցայ որ այդպէս բան չընէ: Մեղմացաւ, սկսաւ դարմանել: Նախ բացաւ աջ աչքդ, տեսաւ
որ մաքուր է, առանց վէրքի: Յետոյ բացաւ ձախը եւ սկսաւ կտրտել սպիտակ վէրքը, բայց կեղեւը ձգեց: «Երեխայ է, կը շարժի, աչքը կը փճանայ,- ըսաւ,- երբ որ մեծնայ, նորէն բերէք, մնացածն ալ կը կտրեմ»:
Այս բիծը մնաց ձախ աչքիս վրայ: Եթէ աջ աչքս գոցէի եւ ձախ աչքս ծռէի, լոյս կը տեսնէի, նոյնիսկ մատներս կը հաշուէի, բայց կարդալ չէի կրնար: Մեծնալէս ետք ալ չկրցանք դիմել Ճելալեանին, որ մասնագիտութիւնը փոխած՝ այլեւս ակնաբուժութեամբ չէր զբաղեր: Կեդրոնական վարժարանի աշակերտ էի արդէն, երբ տնօրէնը օր մը ակնաբուժ Էսմէրեանին տարաւ զիս: Այս վերջինը քննեց աչքս եւ գտաւ թէ կարելի չէ բուժել զայն: Կրնանք բիբը լայնցնել,- ըսաւ,- որպէսզի լոյսը աւելնայ, ճերմակ բիծն ալ կը ներկենք, որպէսզի տգեղ չերեւի:

Այդպէս ալ ըրաւ: Երկու անգամ քովը գացի: Առաջին անգամ բիբս ծակեց, երկրորդ անգամ ալ կտածեց: Այնքան լաւ ըրած էր այս գործողութիւնը, որ ներկը մինչեւ վերջ դիմացաւ:Ամբողջ կեանքիս ընթացքին միականի մնացի ես:
Բայց շատ չնեղուեցայ այս անկարութենէն: Ահագին Արմատական բառարանս, հինգ հատոր Անձնանունների
Բառարանս, տաս հատոր Լիակատար Քերականութիւնս եւ բոլոր միւս գործերս մէկ աչքով գրած եմ:

կտածել- սրածայր գործիքով ծակելով ներկել
անկարութիւն- տկարություն

Նյութը թվայնացրեց Ալիսա Արշակյանը
Աղբյուրը՝ Հրաչյա Աճառյան «Կյանքիս հուշերից»

Հրաչյա Աճառյանը ծնվել է Կոստանդնուպոլիսում՝ կոշկակարի ընտանիքում։ Սովորել է նախ իր ծննդավայրի Կենտրոնական վարժարանում, հետո մեկնել է Փարիզ՝ բարձրագույն կրթություն ստանալու Սորբոնի համալսարանում, որտեղ աշակերտել է Անտուան Մեյեին։ 1897 թվականին Փարիզի լեզվաբանական ընկերությանը ներկայացրել է իր ուսումնասիրությունը լազերենի մասին և ընտրվել է այդ ընկերության անդամ։ Ավարտելով մասնագիտական բարձրագույն կրթությունը՝ 1898 թվականին Աճառյանը գալիս է Հարավային Կովկաս և նվիրվում է ուսուցչությանն ու գիտական աշխատանքներին։ Երկար տարիներ նա ուսուցչություն է արել Էջմիածնում, Շուշիում, Թավրիզում, Նոր-Նախիջևանում, Կարինում և այլ տեղեր: Աճառյանը շրջել է պատմական Հայաստանի շատ վայրեր, ուսումնասիրել է մագաղաթներ, հուշարձաններ՝ հատկապես խորանալով մի շարք բարբառների հետազոտության մեջ և զանազան նյութեր է հավաքել հայագիտության տարբեր ճյուղերի համար։ Խորհրդային կարգերի հաստատումից հետո Աճառյանը նշանակվում է Պետական համալսարանի դասախոս, և ամբողջապես նվիրվում է գիտական ու մանկավարժական աշխատանքների և իրար ետևից լույս է ընծայում բազմաթիվ գիտական աշխատություններ։ Երկու տարի անցկացրել է աքսորավայրում, 1939 թվականին արդարացվել է և վերադարձել Երևան։ Իր կյանքի վերջին տարիներին Աճառյանը նվիրվել էր «Լիակատար քերականություն հայոց լեզվի» մեծածավալ աշխատությանը՝ կազմված 12 հատորներից, որտեղ քննարկվում են հայոց լեզվի քերականությունը և պատմական զարգացումը 562 լեզուների համեմատությամբ։ 1935 թվականին նրան շնորհվել է Գիտական վաստակավոր գործչի կոչում, իսկ 1943 թվականին նա ընտրվել է Հայաստանի գիտությունների ազգային ակադեմիայի անդամ։

Նյութը պատրաստեց Արեն Աբրահամյանը

Հրաչյա Աճառյանի հետ կապված հուշեր

Մի օր` առավոտյան, Հրաչյա Աճառյանը զայրանում է և վեճի բռնվում կնոջ հետ`աշխատելով միանգամայն անտեղի վեճը բորբոքել: Նա այնքան բարձր է բղավում, որ Սոֆիկը հուսահատ սկսում է լաց լինել: Դրան էլ կարևորություն չի տալիս, շարունակում է բղավել: Հանկարծ ընդհատում է, փափկում և խանդաղատանքով ասում.
-Կատակ էր, Սոֆի՜կ, ուզում էի,որ ջղայնացած խոսես և տեսնեմ, թե Ախտայի բարբառով ինձ համար ինչ անծանոթ բառեր կան:
-Դե ասեիր էլի, ինչու՞ էիր կռիվ սարքում:
-Չէր ստացվի: Դու կխոսեիր գրական լեզվով. մարդիկ զայրացած ժամանակ են բարբառի դիմում և իրենց բերնից փախցնում բառեր, որոնք կարող են պետք գալ լեզվաբանին: Իզուր էլ զայրացրի. ոչ մի բառ չասացիր:

• 

Նյութը պատրաստեց Մոնիկա Մովսիսյանը

Բառերի և արտահայտությունների հետքերով․ Թագավորներն ու դրամը

Այն, որ թագավորներն վաղուց անտի սովորություն են ունեցել իրենց դրամները կտրելու, հաճախ էլ իրենց դիմանկարներով, նորություն չէ և բավական տարածված երևույթ է: Ինչքա՜ն այդպիսի դրամներ կան հենց միայն հայ թագավորների պատկերներով, որոնք այժմ զարդարում են Խորհրդային Միության ու աշխարհի թանգարանների ցուցափեղկերը:
Բայց ինչո՞ւ միայն պատկերով:
Հին հույներն ունեին դրամական մի միավոր, որ կոչվում էր դեկա՛-վոիոս: Եթե այս բառը տառացի թարգմանենք, կլինի… «տասը եզանոց», որ է՝ «վրան եզան պատկեր ունեցող տասը դրամ»: Դրամական այս միավորները կտրել է տվել Աթենքի առասպելական թագավոր, Մինետավրոս հրեշին, Պրոկրուստոսին և մարաթոնյան եզին սպանող հերոսը՝ Թեսեոսը: Սրա հետ համեմատեցեք հետևյալ փաստը. գոթերեն skatts [սքաթս] նշանակում էր «դրամ», գերմաներեն Schatz [շաթց]՝ «գանձ». սրանց նույնարմատ է ռուսերեն скот, որ նշանակում է «տավար, նախիր»…
Եզակի չէ նաև, երբ թագավորի անունը դառնում է հասարակ անուն՝ դրամական միավոր: Այժմ ապրող մեծահասակներին անշուշտ հայտնի է ռաշիդի ոսկեդրամը, որի անունը ամենայն հավանականությամբ հանգում է 8-րդ դարի Բաղդադի խալիֆ Հարուն-ալ-Ռաշիդին (764-809, թագավորել է 786-809-ին), որն Աբբասյան հարստությունից էր և այնքան հռչակված, որ դարձել էր արաբական «Հազար ու մի գիշերներ» հեքիաթաշարի հերոսը: Գնանք պատմության ավելի խորքերը: Եթե գնանք, այնտեղ կհանդիպենք Դարեհ-դարեհական-դարեհականին…

Նյութը թվայնացրեց Նատալի Հարությունյանը, ուսուցչուհի՝ Նառա Նիկողոսյան
Աղբյուրը՝ Պ․ Բեդիրյան «Բառերի խորհրդավոր աշխարհում»